Podstawą prawną odmowy wszczęcia postępowania przygotowawczego jest art. 305 § 1 k.p.k. w brzmieniu: niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie organ powołany do prowadzenia postępowania przygotowawczego obowiązany jest wydać postanowienie o wszczęciu lub odmowie wszczęcia śledztwa.

Cytowany przepis odnosi zarówno do śledztwa jak i do dochodzenia zgodnie z dyspozycją art. 325a k.p.k.: przepisy dotyczące śledztwa stosuje się odpowiednio do dochodzenia, jeżeli przepisy niniejszego rozdziału nie stanowią inaczej. W Rozdziale 36a „Dochodzenie” Kodeksu Postępowania Karnego brak odrębnego uregulowania omawianej czynności, odmiennego od zapisu art. 305 § 1 Kodeksu postępowania karnego.

Z powyższego zapisu można wyprowadzić wniosek, że jeżeli nie ma podstaw do wszczęcia postępowania przygotowawczego należy odmówić jego wszczęcia. Ewentualne wątpliwości w tym zakresie usuwa się drogą przeprowadzenia czynności sprawdzających – w trybie art. 307 § 1-5 Kodeksu postępowania karnego. Należy przy tym podkreślić, że nie ma możliwości wydania postanowienia o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia w przypadku uprzedniego wykonania czynności w niezbędnym zakresie – w trybie art. 308 § 1-6 Kodeksu postępowania karnego, lub wykroczenia poza zakres możliwych do wykonania czynności procesowych wskazanych w art. 307 § 3 Kodeksu postępowania karnego. W opisanych przypadkach mamy do czynienia z faktycznym wszczęciem postępowania i forma jego zakończenia po upływie zakreślonego w art. 308 § 5 Kodeksu postępowania karnego 5-dniowego terminu jest odmienna.

Wydanie postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego w zasadzie wchodzi w grę w razie istnienia zawiadomienia o przestępstwie. Wynika to z treści art. 305 § 1 Kodeksu postępowania karnego. Jeśli więc brak oficjalnego zawiadomienia o przestępstwie bezprzedmiotowa staje się kwestia postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego. Z zatem w sytuacji, gdy źródłem informacji o przestępstwie jest informacja własna Policji, wiadomość anonimowa, czy też dane uzyskane za pomocą mediów, które po sprawdzeniu nie dają podstaw do wszczęcia śledztwa lub dochodzenia nie wydaje się postanowienia o odmowie wszczęcia, lecz kończy czynności notatką urzędową, w której należy uzasadnić odstąpienie od wszczęcia postępowania. Decyzję w tej kwestii podejmuje kierownik komórki wyjaśniającej sprawę, ewentualne kierownik jednostki.

W przypadku, gdy anonimowe zawiadomienie zostało przekazane Policji przez prokuratora należy po wyjaśnieniu sprawy zawiadomić go o wynikach sprawdzenia (95 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dn. 11.04.1992r RWUPJOP z późniejszymi zmianami).

Przy sporządzaniu postanowienia o odmowie wszczęcia  postępowania przygotowawczego niezbędne jest powołanie właściwego przepisu z art. 17 Kodeksu postępowania karnego, który określa przeszkody procesowe uniemożliwiające wszczęcie postępowania przygotowawczego, czyli tzw. przesłanki ujemne.