Stroną jest podmiot który ma interes prawny w korzystnym dla siebie rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu. Strona występuje we własnym imieniu lub działa przez swojego przedstawiciela. Może to być podmiot występujący z żądaniem opartym na prawie karnym materialnym ukarania sprawcy za czyn mu zarzucany, lub podmiot przeciwko któremu żądanie takie jest skierowane.
Strony dzielimy na:
Strony czynne – to te które występują z żądaniem ukarania sprawcy czyli
- Oskarżyciel publiczny
- Oskarżyciel posiłkowy
- Oskarżyciel prywatny
- Powód cywilny
- W postępowaniu przygotowawczym – pokrzywdzony
Strony bierne – to te przeciwko którym żądanie jest skierowane, czyli
- Oskarżony
- W postępowaniu przygotowawczym – podejrzany.
Rozróżniamy również:
- Strony zastępcze
- Strony nowe
Przez strony zastępcze należy rozumieć podmioty które na podstawie upoważnienia ustawowego przejmują uprawnienia procesowe pokrzywdzonego przed zawiązaniem procesu karnego. Przykładem jest śmierć pokrzywdzonego przed rozpoczęciem procesu karnego. Wówczas prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać: jego małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo oraz osoba przysposabiająca i przysposobiona, a wypadku ich braku lub nieujawnienia- prokurator. (art. 52 k.p.k.)
O stronie nowej mówi się, gdy w miejsce zmarłego pokrzywdzonego w czasie trwania procesu występującego jako oskarżyciel posiłkowy (art. 58 k.p.k.),oskarżyciel prywatny (art. 61 k.p.k.), powód cywilny (art. 63 § 2 k.p.k.) występują osoby najbliższe , lub prokurator.
Stroną może być tylko podmiot mający zdolność procesową i legitymację procesową.
Zdolnością procesową nazywamy uprawnienie do stania się stroną stosunku spornego, a więc stania się stroną procesową. Zdolność procesowa może występować po stronie czynnej lub po stronie biernej. Po stronie czynnej zdolność procesową posiadają osoby fizyczne bez względu na wiek. Zdolność procesową ma także małoletni, ale jego prawa wykonuje ustawowy przedstawiciel.
Postępowanie w stosunku do nieletnich o czyny karalne ma zastosowanie w stosunku do osób które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu 13 lat, ale przed ukończeniem 17 lat. Zdolność procesową czynną mają osoby prawne, a także instytucje państwowe lub społeczne, choćby nie miały osobowości prawnej. Podmioty te nie mają biernej zdolności procesowej, a więc nie mogą występować w procesie karnym w roli oskarżonego.
Legitymację procesową stanowi tytuł prawny do wystąpienia w konkretnym procesie w oznaczonej roli procesowej. Na przykład do wystąpienia w charakterze oskarżyciela publicznego jest uprawniony w zasadzie prokurator (art. 45 § 1 k.p.k.), a inny organ – na podstawie szczególnego upoważnienia ustawowego. Podobne uprawnienie do wystąpienia w roli oskarżyciela prywatnego, powoda cywilnego i oskarżyciela posiłkowego ma wyłącznie pokrzywdzony. Legitymacja procesowa różni się od zdolności procesowej tym że tytuł prawny do wystąpienia w roli strony procesowej, wiąże się z oznaczonym procesem karnym.
Poszczególne strony czynne
Oskarżyciel publiczny – Oskarżycielem publicznym jest organ państwa. Oskarżyciel publiczny występuje jako rzecznik państwa. Oskarżyciel publiczny, działając w procesie spełnia funkcję państwa, co zakłada, że jego interesem nadrzędnym jest interes społeczny. Oskarżycielem publicznym głównym w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego, jest prokurator. Ma on pozycję nadrzędną. Oskarżycielem publicznym mogą być także inne organy państwowe, jako inni oskarżyciele publiczni:
a) działający zamiast prokuratora,
b) występujący zamiast lub obok prokuratora.
Inni to PIH, PIP – działają na mocy ustaw szczególnych, albo na mocy rozporządzenia ministra sprawiedliwości.
Pokrzywdzony – Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przestępstwem. Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej. Pokrzywdzony jest stroną tylko w stadium postępowania przygotowawczego. W postępowaniu przed sądem pokrzywdzony uzyskuje prawa strony kiedy wystąpi w postaci oskarżyciela prywatnego, posiłkowego lub powoda cywilnego Pokrzywdzony może sam wykonywać swe uprawnienia, jeśli posiada zdolność do czynności procesowych. W przeciwnym razie jego uprawnienia wykonuje przedstawiciel ustawowy.
Oskarżyciel posiłkowy – występuje w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego gdy złoży odpowiednie żądanie i zostanie w tym charakterze dopuszczony przez sąd do udziału w postępowaniu. Oskarżyciel posiłkowy działa obok oskarżyciela publicznego, od którego jest niezależny, oraz zamiast oskarżyciela publicznego gdy nie wniósł on aktu oskarżenia. (skarga subsydiarna).
Oskarżyciel prywatny – oskarżycielem prywatnym jest pokrzywdzony który wniósł i popiera oskarżenie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego. Oskarżycielem prywatnym może być pokrzywdzony, a więc przede wszystkim osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Pokrzywdzony staje się oskarżycielem prywatnym na skutek wniesienia skargi prywatnej (uproszczonego aktu oskarżenia). Skargę prywatną mogą także wnieść ustawowi przedstawiciele pokrzywdzonego, gdy jest małoletni lub ubezwłasnowolniony, lub strony zastępcze w razie śmierci pokrzywdzonego. Oskarżyciel prywatny uzyskuje pozycję strony procesowej. W wyjątkowych sytuacjach przestępstwo prywatnoskargowe może być ścigane z urzędu, tzn. bez inicjatywy pokrzywdzonego, a mianowicie w wypadkach:
1) ingerencji prokuratora,
2) postępowania z nieletnimi,
3) postępowania karnego w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych.
Ingerencja prokuratora może przybrać postać: wszczęcia postępowania – ma miejsce wówczas gdy pokrzywdzony nie wniósł skargi prywatnej., wstąpienia do postępowania już wszczętego – może być wykonane gdy pokrzywdzony wniósł już skargę do sądu i ją popierał. Skutkiem ingerencji jest to że postępowanie co do przestępstwa prywatnoskargowego toczy się z urzędu.
Powód cywilny – jest stroną czynną w zakresie dochodzonego roszczenia cywilnego w procesie karnym wynikającym z popełnionego przestępstwa. Dochodzenie roszczeń cywilnych w procesie karnym określa się nazwą powództwa cywilnego w procesie karnym ( proces adhezyjny). Mimo że powód cywilny posiada uprawnienia strony procesowej, to jednak doznają one pewnych ograniczeń. Ograniczenia te dotyczą dowodzenia. Powód cywilny może dowodzić istnienia tylko tych okoliczności, na których opiera swoje roszczenia, a więc faktów które mają wpływ na podstawę i wysokość dochodzonych roszczeń. Powód cywilny może zaskarżyć wyrok jako strona, co nie wyklucza wniesienie jedynej apelacji w sprawie przez powoda cywilnego.
Strony bierne
Oskarżony – Oskarżonym jest osoba przeciwko której wniesiono akt oskarżenia do sądu, a także osoba co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. W znaczeniu szerszym nazwą oskarżony obejmuje się także podejrzanego. Za podejrzanego uważa się osobę co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów, albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego.
K.p.k. używa też nazwy osoba podejrzana np. w art. 237 § 4, art. 244§ 1, obejmując nią osobę, co do której istnieje uzasadnione podejrzenie, że popełniła przestępstwo (gdy nie przedstawiono jej jeszcze zarzutów). W postępowaniu wykonawczym mamy do czynienia ze skazanym, co do którego zapadł prawomocny wyrok skazujący. Uprawnienia oskarżonego mieszczą się w ramach prawa do obrony.
Podstawowe prawo oskarżonego to prawo do obrony. Obrona występuje w znaczeniu formalnym i materialnym. W znaczeniu materialnym prawo do obrony i odpierania zarzutów, czyli jest to prawo do podejmowania przez oskarżonego i osoby trzecie wszelkich czynności mających na celu wyłączenie albo złagodzenie odpowiedzialności karnej. W znaczeniu formalnym prawo do obrony to prawo do posiadania obrońcy. Jednocześnie w procesie karnym można mieć trzech obrońców. Z tego prawa do obrony wynikają: 10 prawo do składania wyjaśnień, 2) prawo do odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania, 3) składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia.